سرنوشت حیوانات در قیامت

بحث درباره قلمرو معاد، از بحث‌های مهم در زمینه معادشناسی به شمار می‌رود، پرسش این است که آیا معاد اختصاص به انسان و جن و ملائکه دارد یاعلاوه بر آن‌ها شامل موجودات دیگر مانند حیوان و گیاه و جماد، آسمان و زمین و پدیده‌های دیگر نیز می‌شود؟ در همین راستا نوشتاری از حضرت آیت الله سبحانی، از مراجع عظام تقلید که در آن با استناداتی از قرآن وضعیت و سرنوشت جمادات،جانداران و حیوانات در قیامت بررسی شده است می‌آید.

شواهد قرآنی بر حشر موجودات دیگر غیر از انسان از آن جا که در حشر انسان در قیامت اختلافی وجود ندارد و دیدگاه قرآن در این باره روشن و مسلّم است، به ذکر شواهد قرآنی برای آن نیازی نیست. آنچه لازم است یادآوری شواهد قرآنی بر حشر موجودات دیگر است.الف) حشر حیوانات؛ از جمله آیاتی که دلالت بر حشر خصوص حیوان می کند این آیه است: (و ما من دابّة فی الأرض ولا طائر یطیر بجناحیه إلاّ أُمم أمثالکم ما فرّطنا فی الکتاب من شیء ثمّ إلی ربّهم یحشرون ) .( [1]) «هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال پرواز می‌کند نیست مگر این که آن‌ها امت‌هایی مانند شما انسان‌ها هستند و مادر کتاب هیچ چیز را فروگذار نکردیم، سپس تمام حیوانات [ همانند شما انسان‌ها ] در قیامت به سوی پررودگارشان محشور می‌شوند». «امت»، به هر گروهی که در امر واحدی مثل دین، زبان، آداب و رسوم زمان و مکان مشترکند گفته می‌شود اعم از این که این امر جامع، تسخیری یا اختیاری باشد. حشر، در لغت جمع و گردآوری توأم با درهم شکستن و راندن است، و محشر، محل جمع کردن است.( [2]) روز حشر روز بعث و معاد است.( [3])

تشابه حیوانات به انسان‌ها در حشر قیامت

حشر در اصطلاح، برانگیختن مردگان از قبور و گردآوری آنان در روز قیامت برای حساب رسی است.( [4])

مفاد آیه شریفه آن است که حیوانات همانند انسان‌ها دارای امت می‌باشند اما این که همانندی در چیست، مفسران دیدگاه‌های متفاوتی ذکر کرده‌اند.( [5])

از جمله آن‌ها نیازمندی به خدا، تسبیح و ذکر پروردگار، زندگی اجتماعی و توالد و تناسل، تقدیر رزق و عمر و اجل و سعادت و شقاوت آن‌ها، حشر در قیامت و پاداش و کیفر.

ولی می‌توان گفت از بارزترین موارد تشابه آن‌ها به انسان‌ها همان حشر در قیامت است که در پایان آیه هم آمده است و بسیاری از مفسران نیز بدان تصریح کرده‌اند، یعنی «حیوانات همانند انسان‌ها دارای امت هستند و همانند انسان‌ها در رستاخیز محشور می‌شوند. از این رو معنای ( إلی ربّهم یحشرون )، این خواهد بود که حیوانات بعد از مرگشان به سوی خدا محشور می‌شوند، همان گونه که بندگان خدا در قیامت به سوی پروردگارشان محشور می‌گردند.( [6]) مۆیّد این معنی، ضمیر«هم» در «ربّهم» است که برای صاحبان عقل به کار می‌رود و مرجع آن در آیه «اُمم» است که همان جانداران و حیوانات است، و از بیان همانندی حیوانات با انسان‌ها استفاده می‌شود که حیوانات مانند انسان‌ها تا حدّی از شعور و آگاهی که مستلزم زندگی اجتماعی و تسبیح و ذکر و حشر به سوی خدا است برخوردارند، همان گونه که در داستان «سلیمان و مورچگان» و «ملکه سبا و هدهد»( [7])آمده است، البته روشن است که لازمه حشر حیوانات و یا حسابرسی و پاداش و کیفر آنان این نیست که حیوانات در شعور و آگاهی با انسان‌ها مساوی باشند و تمام مدارج کمال روحی و معنوی را که انسان‌ها می‌توانند بپیمایند آن‌ها هم طی کنند، زیرا خود انسان‌ها هم در مراتب کمال روحی و معنوی و حساب و پاداش و کیفر با یکدیگر مساوی نیستند. بلکه همان گونه که علاّمه طباطبایی (رحمه الله) می‌نویسد: «اصل الملاک وهو الأمر الذی یدور علیه الرضا والسخط والاثابة والمۆاخذة موجودة فیهم» ( [8]) ملاک اصلی و آن چیزی که محور و اساس رضا خدا و ناخشنودی‌اش و ثواب و عقابش می‌باشد در حیوانات یافت می‌شود. از این رو همان گونه که بیان شد، حشر به معنای «جمع کردن است قرینه «الی» در ( إلی ربّهم ) که بیانگر غایت و مقصد حرکت است، مقصود از حشر در این آیه، حشر و معاد، حیوانات است. به این ترتیب حیوانات زمینی همچون بشر، بین خویش دارای انواعی هستند و مانند انسان به سوی خدا بازگشت می‌کنند و در نزد وی حضور می‌یابند.

آیا حیوانات نیز در قیامت مجازات می‌شوند؟

آیه دیگری که می‌توان از آن حشر حیوانات را استنباط کرد این آیه است (و اذا الوحوش حشرت ) ( [9]) ، آن گاه که حیوان‌های وحشی در قیامت گرد هم جمع می‌شوند. «وُحوش» جمع وحش به معنای حیواناتی است که با انسان‌ها اُنس و اُلفت نمی‌گیرند مانند درندگان.( [10]) «آلوسی» می‌نویسد: وحوش در این آیه تمام چهارپایان را در برمی گیرد.( [11]) از آن جا که آیه فوق در سیاق آیاتی است که حوادث روز قیامت را توصیف می‌کند همانند سۆال از دختران زنده به گور شده و گشودن نامه‌های اعمال و حوادث بعد از آن، این آیه ظهور در حشر حیوانات وحشی در قیامت دارد اگر چه دیدگاه مفسران درباره حوادث بعد از حشر آن‌ها متفاوت است. برخی بر این باورند که اگر حیوانات ستمی به یکدیگر کرده باشند در قیامت مجازات می‌شوند.( [12]) و به باور برخی دیگر بعد از حشر، آن‌ها را دوباره می می‌رانند و به خاک برمی گردانند( [13]) ولی در اصل حشر حیوانات، جمهور مفسران، هم عقیده‌اند. از این رو آیه شریفه همانند آیه 38 سوره انعام، ظهور در اصل حشر حیوانات دارد اگر چه درباره پاداش و کیفر و حوادث بعد از آن به طور قطع نمی‌توان سخن گفت. زیرا خدای تعالی در قرآن از آن‌ها پرده برداری نکرده است.( [14])

حشر حیوانات چه فایده‌ای دارد؟ممکن است گفته شود چه فایده‌ای در حشر حیوانات هست در حالی که آن‌ها در دنیا مکلف نیستند تا این که برای پاداش و کیفر در قیامت محشور شوند؟( [15])

پاسخ؛ اولاً: تکلیف نداشتن حیوانات در دنیا ضرری در حشر آن‌ها و محاسبه و قصاص ندارد. به عبارت دیگر ملازمه‌ای بین تکلیف و رستاخیز نیست، زیرا قصاص و پاداش و کیفر، توقف بر تکلیف ندارد، همان گونه که شخص اگر در حالت خواب به دیگری آسیب مالی یا جانی بزند محکوم به غرامت می‌شود، زیرا حق دیگری را پایمال و ضایع کرده است، اگر چه در حالت خواب و بی هوشی تکلیف ندارد.( [16])

ثانیاً: همان گونه که علامه طباطبایی (رحمه الله) (1360ش) می‌نویسد: خداوند اِنعام و انتقام را در آیات زیادی در وصف احسان و ظلم ذکر کرده است و این دو وصف اجمالاً در میان حیوانات نیز وجود دارد یعنی افرادی از حیوانات را می‌بینیم که در عمل خود ستم می‌کنند و افراد دیگری را مشاهده می‌کنیم که به دیگران احسان می‌نمایند. از این رو آن‌ها در قیامت محشور می‌شوند اگر چه خداوند چگونگی پاداش و کیفر را بیان نکرده است.( [17])

آیا جمادات نیز محشور می‌شوند؟ از جمله آیاتی که دلالت بر حشر موجودات بدون روح دارد این آیه است: ( ومن أضلّ ممّن یدعو من دون الله من لا یستجیب له إلی یوم القیامة وهم عن دعائهم غافلون* وإذا حشر النّاس کانوا لهم أعداء وکانوا بعبادتهم کافرین )( [18]) «چه کسی گمراه‌تر است از آن کسی که معبودی غیر خدا را می‌خواند، در حالی که آن‌ها تا قیامت هم، به او پاسخ نمی‌گویند و از خواندن آن‌ها بی خبر هستند و صدای آن‌ها را نمی‌شنوند و هنگامی که مردم محشور می‌شوند، معبودهای آنان دشمنانشان خواهند بود، به طوری که، عبادت آن‌ها را، انکار می‌کنند». با توجه به این که ضمیر «هم» در ( کانوا لهم ) و ( کانوا بعبادتهم ) به معبودهای باطل برمی گردد و به لحاظ تعبیر ( من لا یستجیب له ) آن‌ها تا قیامت هم به آن‌ها پاسخ نمی‌گویند» آیه، دلالت روشنی دارد که معبودهای آنان گیاهان و جمادات بوده‌اند، از طرفی همین موجودات، در قیامت محشور می‌شوند به دلیل: ( إذا حشر النّاس کانوا لهم أعداء ) که معبودهای دروغین در قیامت از بت پرستان اظهار بی زاری می‌کنند.( [19])و در وصف خدایان کفار، فرموده است: ( أمواتٌ غیر أحیاء وما یشعرون أیّان یبعثون ) ( [20]) بت‌ها مرده‌اند و از حیات، بهره‌ای ندارند، و هیچ نمی‌دانند که چه زمانی مبعوث می‌شوند.( [21]) و خطاب به بت پرستان می‌فرماید: ( إنّکم وما تعبدون من دون الله حصب جهنّم أنتم لها واردون ) ( [22]) ;«شما بت پرستان و آن بت‌هایی که می‌پرستید هیزم جهنم خواهید شد و همگی در آن وارد می‌شوید». همه این امور نشان دهنده حشر برخی از جمادات در قیامت است.

رستاخیز جانداران

از جمله آیاتی که دلالت بر حشر انسان‌ها و حیوان‌های زمینی و هوایی می‌کند آیه زیر است: ( ومن آیاته خلق السّموات والأرض وما بثّ فیهما من دابّة وهو علی جمعهم إذا یشاء قدیر ) ( [23]) :«از نشانه‌های خدا، آفرینش آسمان‌ها و زمین و آنچه از انواع جنبندگان از انسان و حیوان بین آن‌ها پراکنده ساخته، می‌باشد و او بر جمع آن‌ها در روز قیامت، توانا است». «دابّه»، از دبّ، یدبّ به معنای آهسته راه رفتن است و به هر جنبنده‌ای از انسان و حیوان و حشرات روی زمین که حرکت می‌کند گفته می‌شود( [24]) و اطلاق آن بر فرشتگان معهود نیست. ( [25])

از آنجایی که واژه «دابّه»، مطلق است و شامل تمام جانداران زمینی و هوایی می‌شود و مقصود از واژه «جمع»، گرد آوردن و حشر موجودات در روز قیامت است و ضمیر «هُم» در «جمعهم» به «دابّه» برمی گردد. از این رو آیه همان گونه که جمهور مفسران بدان تصریح کرده‌اند ( [26]) ظهور در حشر تمام جانداران اعم از انسان وحیوان در روز قیامت دارد.

نتیجه نهایی با بررسی آیات در این زمینه این نتایج به دست می‌آید: انسان و ملائکه و جن و شیاطین در قیامت هر یک حشر مخصوصی دارند و آیات و روایات و دلایل عقلی گواه این مطلب است. درباره حشر حیوانات در میان متکلمان و حکمای اسلامی اختلاف نظر فراوان دیده می‌شود. درباره حشر جمادات برخی از آیات ظهور در حشر معبودهای دروغین و بت‌ها در قیامت دارد که می‌توان حشر برخی از جمادات را از آن‌ها استفاده کرد. برخی آیات نیز ظهور در حشر حیوانات دارد که با توجه به دیدگاه مشهور مفسران، حشر حیوانات از این آیات استفاده می‌شود اگر چه درباره کیفیت حشر آن‌ها به طور قطع نمی‌توان داوری کرد. با توجه به آیات مورد بحث می‌توان گفت، قلمرو معاد در قرآن علاوه بر انسان و جن و ملائکه شامل حیوانات و جانداران و برخی جمادات نیز می‌شود اگر چه درباره چگونگی حشر آن‌ها به دلیل عقلی و نقلی معتبری نمی‌توان استناد کرد. درباره آسمان و زمین واژه حشر استعمال نشده است و برخی از آیات( [27]) دلالت دارد که زمین و آسمانِ قیامت غیر از زمین و آسمان دنیا است اگر چه برخی مفسران( [28]) رستاخیز آن‌ها را مقتضای حکمت الهی ذکر کرده‌اند ولی همان گونه که از بسیاری از آیات قرآن استفاده می‌شود همه پدیده‌های عالم از جمله آسمان و زمین، هر کدام به نحوی برای بهره‌مندی و استفاده انسان از آن‌ها برای تأمین سعادت دنیا و آخرت آفریده شده‌اند به گونه‌ای که اگر برای آن‌ها معاد و رستاخیزی هم نباشد، مستلزم بیهوده بودن آفرینش آن‌ها نخواهد بود.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی آیت الله سبحانی

پی‌نوشت‌ها:

1] . انعام، آیه 38. [2] . المصباح المنیر، ج1، ص 166، مفردات الفاظ القرآن، ص 237. [3] . لسان العرب، ج3، ص 190، معجم المقائیس اللغه، ج2، ص 66. [4] . گوهر مراد، ص 655، کشاف اصطلاحات الفنون، ج3، ص 212، دایرة المعارف الشیعیة العامة، ج8، ص 349، البحر المحیط، ج10، ص 415، مجمع البیان، ج10، ص 277، الکشاف، ج4، ص 701، روح المعانی، ج30، ص 51. [5] . تفیسر الکبیر، ج4، ص 524 و 252، مجمع البیان، ج4، ص 49. [6] . التفسیر الکبیر، ج4، ص 528، البحر المحیط، ج4، ص 502، تفسیر ابی السعود، ج3، ص 131، الکشاف، ج2، ص 21، التبیان، ج4، ص 129، تفسیر المراغی، ج7، ص 119، کشف الاسرار، ج3، ص 344، الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، ج4، ص 29، المیزان، ج7، ص 72. [7] . نمل، آیه 18 و 24. [8] . المیزان، ج7، ص 82. [9] . تکویر(81): 5 [10] . التفسیر الکبیر، ج11، ص 64. [11] . روح المعانی، ج30، ص 51. [12] . روح المعانی، ج30، ص 51; التفسیر الکبیر، ج11، ص 64 ; الکشاف، ج4، ص 707; المیزان، ج20، ص 213. [13] . التفسیر الکبیر، ج11، ص 64; الکشاف، ج4، ص 707; المیزان، ج20، ص 213; مجمع البیان، ج10، ص 277; اضواء علی متشابهات القرآن، ج1، ص 220 و ج2، ص 310. [14] . برخی نیز بر این عقیده‌اند که آیه ناظر به شدّت حوادث هولناک در آستانه قیامت است که حیوان‌های وحشی که عادتاً از یکدیگر فراری هستند از شدت ترس در کنار یکدیگر جمع می‌شوند تا از شدت ترس خود بکاهند از این رو آیه دلالتی بر حشر حیوانات ندارد.(الجواهر فی تفسیر القرآن، ج25، ص 81) آلوسی هم بر این باور است که حیوانات تکلیف ندارند و غیر از جن و انس موجودات دیگر حشری ندارند. (روح المعانی، ج30، ص 52) قول دیگر هم می‌گوید وحوش همان انسان‌هایی هستند که با انجام پی در پی گناه صورت باطنی آن‌ها به شکل حیوان‌های وحشی درآمده و در قیامت با این ملکات و صورت حیوانی مبعوث می‌شوند.(اضواء، علی متشابهات القرآن، ج2، ص 301) هیچ کدام از این اقوال پذیرفتنی نیست. اما اول: سیاق آیات همان گونه که ذکر شد و به قرینه آیه 38 انعام، آیه درباره حشر حیوانات است و روایات نیز مۆید آن است. قول دوم و سوم هم خلاف ظاهر آیه و دیدگاه مشهور مفسران است. [15] . روح المعانی، ج30، ص 52. [16] . اضواء علی متشابهات القرآن، ج2، ص 301. [17] . المیزان، ج7، ص 76. [18] . احقاف(46): 56. [19] . طبرسی (رحمه الله) در ذیل آیه می‌نویسد: انّ هذه الأوثان الّتی عبدوها ینطقها الله حتی یجحدوا أن یکونوا دعوا إلی عبادت‌ها ویکفروا بعبادة الکفار ویجحدوا ذلک.(مجمع البیان، ج9، ص 139). [20] . نحل(16): 21. [21] . درباره مرجع ضمیر در « یبعثون » دو قول هست; برخی همانند علامه طباطبایی و زمخشری بر این باورند که ضمیر به بت پرستان برمی گردد، یعنی بت‌ها نمی‌دانند که بت پرستان چه زمانی مبعوث می‌شوند و قیامت چه وقت اتفاق می‌افتد(الکشاف، ج3، ص 600; المیزان، ج12، ص 222) ولی از آن جا که از بت‌ها نفی علم شده است و نفی علم از بت‌ها حتی نسبت به حال خود، دارای تأکید بیشتر در عدم لیاقت آن‌ها برای بندگی است، ارجاع ضمیر به بت‌ها مناسب تر و با سیاق هماهنگ است و نیاز به تقدیر هم ندارد یعنی بت‌ها از حال خود نمی‌توانند خبر دهند که چه زمانی مبعوث می‌شوند تا چه رسد که بخواهند پاداش و کیفر و زمان بعث را برای بت پرستان بیان کنند و این قول موافق بعضی مفسران نیز می‌باشد.(مجمع البیان، ج6، ص 147; روح المعانی، ج14، ص 120; تفسیر القرآن العظیم، ج2، ص 586 و البحر المحیط، ج6، ص 517). [22] . انبیاء(21): 98. [23] . شوری(42): 29. [24] . مفردات الفاظ القرآن، ص 306. [25] . برخی مفسران مثل ابن کثیر، بیضاوی و قرطبی (به نقل از مجاهد) نوشته‌اند دابّه شامل ملائکه و جن و انسان و تمام حیوانات زمینی و هوایی می‌شود. تفسیر القرآن العظیم، ج4، ص 125; تفسیر البیضاوی، ج2; الجامع لأحکام القرآن، ج16، ص 29 و البحر المحیط، ج9، ص 338. [26] . التفسیر الکبیر، ج4، ص 528; مجمع البیان، ج4، ص 49; تفسیر الطبری، ج7، ص 178; الدرالمنثور، ج3، ص 268، همه در ذیل آیه: ( ثم إلی ربّهم یحشرون ) . [27] . ابراهیم(14): 48 و زمر(39): 67. [28] . المیزان، ج17، ص 196 و ج16، ص 158.

نظرات شما عزیزان:

محمد رضا

ساعت7:32---29 شهريور 1394

[وب سایت]

از حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام منقول است كه هر كه بعد از عطسه بگوید
اَلْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ عَلى كُلِّ حالٍ درد گوش ‍ و درد دندان نیاید
وز حضرت صادق علیه السّلام منقول است : هر كه عطسه كند و دست را بر روى بینى گذارد و بگوید
اَلْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ كَثیرا كَماهُوَ اَهْلُهُ وَصَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ وَآلِهِ وَسَلَّمَ
از سوراخ بینى او مرغى بیرون آید از ملخ كوچكتر و از مگس بزرگتر تا برود بزیر عرش استغفار كند براى او تا روز قیامت انشاالله تعالی
منبع کتاب حلیتهّ المتقین

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: