در طی چند دهه اخیر استفاده از پهپادها افزایش چشمگیری داشته است؛ با این حال، نوع کاربری این فن‌آوری در سال‌های اخیر تغییر کرده و پهپادهایی که تا پیش از این صرفاً برای مقاصد نظامی استفاده می‌شدند، اکنون در طیف وسیعی از حوزه‌های غیرنظامی و تجاری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. در طی چند سال آینده شاهد آن خواهیم بود که کاربری این پهپادها به طور کلی تغییر خواهد کرد و از این فن‌آوری در بسیاری از حوزه‌های غیرنظامی نظیر کنترل ترافیک، نظارت بر آب‌وهوا، جستجو و نجات، حفاظت از محیط زیست، کشاورزی، آتش‌نشانی، تحقیقات، ارسال هوایی، ارتباطات، مطبوعات و صنعت فیلم‌سازی استفاده خواهد شد.

از پهپادها بزودی در حوزه‌های غیرنظامی نظیر کنترل ترافیک، نظارت بر آب‌وهوا، جستجو و نجات، حفاظت از محیط زیست، کشاورزی، آتش‌نشانی، تحقیقات، ارسال هوایی،  ارتباطات، مطبوعات و صنعت فیلم‌سازی استفاده خواهد شد

 

پهپادهای حرفه‌ای (و نه مدل‌های سرگرمی و اسباب‌بازی)، حوزه جذاب و جدیدی را به لحاظ فنّاوری، اقتصادی و تأثیرات استراتژیکی و تاکتیکی شکل داده‌ و مدتی است که وارد بازار ایران نیز شده‌اند و از طریق مختلف به‌ ویژه فروشگاه‌های اینترنتی به فروش می‌رسند.

حضور این پهپادهای غیرنظامی در آسمان، چالش‌های جدیدی را در حوزه قوانین هوایی به دنبال داشته و این سوال مطرح می‌شود که آیا در قوانین هوایی ایران، موضوع استفاده از این پرنده‌های بدون سرنشین، دیده شده است؟

 

با وجود اینکه پهپادهای غیرنظامی در ایران به راحتی در فروشگاه‌های اینترنتی به فروش می‌رسند، اما آیا  آیا در قوانین هوایی ایران به مانند دیگر کشورهای جهان،  موضوع استفاده از این پرنده‌های بدون سرنشین، دیده شده است؟ 

 

 

 

 

پیشی‌گرفتن فنّاوری از قانون

شتاب بالای تحولات در فناوری تولید کالاهای مختلف، موجب شده است که فنّاوری از قانون پیشی بگیرد؛ در نتیجه سرعت بالای آن، توسعه این امکان وجود دارد که فنّاوری با پتانسیل‌های مضر به نقطه بدون بازگشتی برسد که حتی قوانین و مقررات ملی نتوانند توسعه و یا نحوه استفاده از آن را محدود نمایند.

نمونه این اتفاق را می‌توان در ورود اینترنت و فضای مجازی به کشور دانست که سامانه‌های قانونی و حقوقی با تاخیر به نسبت زمان ورود آن، توانستند قوانین و جرم‌های مرتبط با آن را تعریف کنند. اکنون نیز هیچ قانونی از طرف مرجع ذی‌صلاحی در رابطه با استفاده از این پهپادهای حرفه‌ای اعلام نشده است.

 

 شتاب بالای تحولات در فناوری تولید کالاهای مختلف، موجب شده است که فنّاوری از قانون پیشی بگیرد؛ به همین دلیل در ایران هیچ قانونی از طرف مرجع ذی‌صلاحی در رابطه با استفاده از این پهپادهای حرفه‌ای اعلام نشده است

 

 

جالب آنکه نهاد یا سازمان متولی این موضوع در ایران هنوز از طرف مسئولان معرفی نشده و همین امر موجب گردید که ابتدا و انتهای بازار این پهپادها، یعنی از هویت وارد کننده و ثبت شناسنامه هر یک از پرنده‌های بدون سرنشین در سیستم نظارتی دولتی تا هویت خریدار، بی‌سامان باشد و کسی در قبال اتفاقاتی احتمالی پاسخگو نباشد.

چالش‌ها و خطرات احتمالی استفاده از پهپادهای حرفه‌ای چیست؟

با وجود اینکه مزایای استفاده از این پهپادها در زمینه‌های غیرنظامی در مقایسه با خطرات ذاتی این فن‌آوری بسیار برجسته‌تر است، اما با این حال، چنین عملیاتی در خلا قانونی موجود، می‌تواند خطرات و آسیب‌های جدی به همراه داشته باشد.

پرواز پهپادها در حریم فرودگاه‌های کشور، خطر برخورد آنها با هواپیماها را در پی دارد که می‌تواند آسیب‌های جدی مالی و جانی به همراه داشته باشد. 

پرواز پهپادها در حریم فرودگاه‌های کشور، خطر برخورد آنها با هواپیماها را در پی دارد که می‌تواند آسیب‌های جدی مالی و جانی به همراه داشته باشد 

 

 

مسئله بعدی عدم جداسازی حریم‌های هوایی و مسیرها، موجب برخورد میان پهپادها و سقوط آنها و در نهایت صدمه و آسیب به مردم، حیوانات، ساختمان‌ها و اشیاء می‌شود.

پرواز این پرنده‌های بدون سرنشین در نزدیکی پایگاه‌های نظامی، کارخانه‌ها و تاسیسات صنعتی مانند هسته‌ای، آبی، برق و غیره، به غیر از آنکه می‌تواند سبب جمع آوری اطلاعات و جاسوسی شود، ممکن است خللی در عملکرد این تاسیسات و کارخانه‌ها ایجاد کند، یا حتی این وسایل ممکن است که حامل مواد منفجره باشند.

 

عدم جداسازی حریم‌های هوایی و مسیرها، موجب برخورد میان پهپادها و سقوط آنها و در نهایت صدمه و آسیب به مردم، حیوانات، ساختمان‌ها و اشیاء می‌شود 

 

 

موضوع بسیار مهم دیگری که این پهپادها می‌توانند ایجاد کنند، نقض حریم خصوصی زندگی مردم است؛ قابلیت عکس‌برداری و فیلم‌برداری پهپادهای حرفه‌ای، می‌تواند کیفیت زندگی خصوصی مردم را رصد و ضبط کند که این اتفاق، هزینه و تبعات بسیار سنگینی در جامعه ایجاد خواهد کرد.

 

پرواز پهپادها در نزدیکی پایگاه‌های نظامی، کارخانه‌ها و تاسیسات صنعتی مانند هسته‌ای، آبی، برق و غیره، به غیر از آنکه می‌تواند سبب جمع آوری اطلاعات و جاسوسی شود، ممکن است خللی در عملکرد این تاسیسات و کارخانه‌ها ایجاد کند 

 

 

امروزه شکارچیان غیرقانونی با استفاده از پهپاد، اقدام به رصد منطقه شکار می‌کنند تا ابتدا از عدم حضور ماموران محیط زیست مطمئن شوند و سپس محل دقیق حضور حیوانات را شناسایی کنند تا با خیال آسوده به شکار خود بپردازند. 

یکی دیگر از چالش‌های موجود در زمینه دفاع از حریم هوایی یک کشور، ایجاد تعادل بین کاربرد حریم هوایی غیرنظامی و حفاظت و دفاع در برابر پهپادهای آسیب‌آور است. شناسایی و تشخیص هواپیما و یا یک ناو دشمن در حریم هوایی یک کشور خود امری بسیار دشوار و چالش‌انگیز است، و پهپادها نیز به واسطه اندازه کوچک، ارتفاع پایین و همچنین سطح مقطع راداری پایین خود چالش‌های بیشتری را به وجود آورده‌اند. ایران نیز به‌واسطه آنکه در منطقه‌ای تهدیدخیز قرار دارد، باید خود را دربرابر حملات احتمالی هوایی و حتی موشکی آماده کند، بنابراین حضور پهپادها ممکن است مانع از توانایی‌های دفاعی هوایی شوند.

 

قابلیت عکس‌برداری و فیلم‌برداری پهپادهای حرفه‌ای، می‌تواند کیفیت زندگی خصوصی مردم را رصد و ضبط کند که این اتفاق، هزینه و تبعات بسیار سنگینی در جامعه ایجاد خواهد کرد 

 

 

 

 

پیشنهاداتی جهت تدوین قانون استفاده از پهپادها

اکنون همه افراد می‌توانند با این پرنده‌های بدون سرنشین که بخشی از صنعت هوانوردی محسوب می‌شود، هرچه که می‌خواهند انجام دهند؛ به همین دلیل محور بحث درباره قوانین و مقررات پهپادها، مسأله امنیت است.

نکته اصلی در این موضوع، حفظ اولویت‌های هوایی برای پهپادهای نظامی و امنیت داخلی در موقعیت‌های روزمره و شرایط اضطراری، و همچنین وسایل نقلیه حمل کالا یا مسافران، جهت جلوگیری از استفاده بدخواهانه و مجرمانه است.

 

در تدوین قانون استفاده از پهپادها، باید حفظ اولویت‌های هوایی برای پهپادهای نظامی و امنیت داخلی در موقعیت‌های روزمره و شرایط اضطراری، و همچنین وسایل نقلیه حمل کالا یا مسافران، جهت جلوگیری از استفاده بدخواهانه و مجرمانه باشد

 

 

متاسفانه هنوز هیچ سازمانی در ایران به صورت رسمی مسئول مدیریت، کنترل و نظارت بر پهپادها معرفی نشده است؛ برای سامان‌دهی این حوزه مؤلفه‌هایی چون فرآیندهای فکری، قوانین و مقررات، ایجاد اشتغال، آموزش نیروی انسانی و غیره لازم و ضروری هستند، بنابراین هرچه زودتر باید نهادهایی مانند شورای امنیت کشور، قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص)، نیروی انتظامی و غیره مسئولیت این کار را به عهده بگیرند. 

پس از معرفی مرجع ذی‌صلاح برای تعیین مقررات استفاده از پهپادها، باید در گام اول، شناسایی و ثبت هویت افراد حقیقی و حقوقی وارد کننده یا تولیدکننده پهپادها و همچنین ثبت خود پهپادها در سیستم‌ نظارتی سازمان مربوطه صورت گیرد. امر مهمی که می‌تواند در ابتدای کار جلوی بسیاری از تهدیدات احتمالی را بگیرد.

 

پس از معرفی مرجع ذی‌صلاح توسط مسئولان جمهوری اسلامی برای تعیین مقررات استفاده از پهپادها، باید در گام اول، شناسایی و ثبت هویت افراد حقیقی و حقوقی وارد کننده یا تولیدکننده پهپادها و همچنین ثبت خود پهپادها در سیستم‌ نظارتی سازمان مربوطه صورت گیرد 

 

 

مسئله بعدی در تدوین قانون، ممنوعیت پرواز در مناطق شهری و پرجمعیت است. تعیین حداکثر ارتفاع پروازی و همچنین استفاده نکردن از پهپاد در طول شب نیز می‌تواند به عنوان ماده قانون در این رابطه لحاظ شود.

تعیین محدوده پرواز، یکی دیگر از موضوعاتی است که قانون‌نویس‌ها می‌توانند به آن بپردازند؛ امروزه فناوری‌های حصار جغرافیایی، کمک خوبی می‌توانند به این موضوع کند.

 

در تدوین قانون، می‌توان ممنوعیت پرواز در مناطق شهری و پرجمعیت را در نظر گرفت و همچنین  تعیین حداکثر ارتفاع پروازی و همچنین استفاده نکردن از پهپاد در طول شب نیز می‌تواند به عنوان ماده قانون در این رابطه لحاظ شود 

 

 

پیشنهاد بعدی، تعیین فاصله مجاز پرواز از فرودگاه یا محل‌های پرواز و فرود هواپیماها است. همچنین تعیین فاصله مجاز پرواز از پایگاه‌های نظامی، کارخانه‌ها و تاسیسات صنعتی مانند هسته‌ای، آبی، برق و غیره می‌تواند جلوی بسیاری از خطرات را بگیرد.

به غیر از پیشنهادات فوق، مطالعه قوانینی که دیگر کشورهای جهان برای استفاده از پهپاد تصویب کرده‌اند، کمک قابل توجهی برای تدوین قانون مربوطه در ایران خواهد بود. برای مثال فرانسه در این زمینه پیشگام است؛ اگر کسی بخواهد از این پرنده‌های بدون سرنشین استفاده کند، باید فعالیت خود را به سازمان هواپیمایی کشوری فرانسه اطلاع دهد و از تجهیزات مورد تایید این بخش استفاده کند و چنانچه بخواهد از این وسایل در مناطق پر جمعیت استفاده کند، باید مجوز مربوطه را دریافت نماید.

 یکی از پیشنهادات برای تدوین قانون، تعیین فاصله مجاز پرواز از فرودگاه یا محل‌های پرواز و فرود هواپیماها است. همچنین تعیین فاصله مجاز پرواز از پایگاه‌های نظامی، کارخانه‌ها و تاسیسات صنعتی مانند هسته‌ای، آبی، برق و غیره می‌تواند جلوی بسیاری از خطرات را بگیرد

 

 

نگاهی به قوانین بعضی کشورها در رابطه با پهپادهای غیرنظامی

 

اروپا

کمیسیون اروپا در حال تدوین قوانین اولیه اتحادیه اروپا برای کلیه انواع پهپادهاست. تا به امروز، آژانس امنیت هوایی اروپا فقط پهپادهای دارای وزن بیش از 150 کیلوگرم را نظام‌مند کرده است. کشورهای عضو اتحادیه مسئول به تعریف محافظت از «منطقه پرواز ممنوع» هستند و برخی از آنها سابق بر این با وضع قانونی برای عملیات‌های ساده پهپادی موافقت کردند.

 

آمریکا

قوانین جدید، مصوبه آگوست 2016 پهپادهای دارای وزن کمتر از 24 کیلو و 900 گرم که برای عملیات‌های تجاری به کار برده می‌شوند را حائز شرایط ‌وضع قوانین و نظام‌مندسازی را مجاز می‌داند. نظام‌مندسازی، مستلزم تایید هدایت‌کنندگان پهپاد با توانایی حفظ پهپاد در مسیر دید و تسلط بر اطلاعات مربوط به ارتفاع، سرعت، و دیگر محدودیت‌های عملیاتی است. هدایت‌کننده باید دارای حداقل سن 16 سال بوده و گواهینامه هدایت از راه دور را داشته باشد که پس از قبولی در آزمون دانش هدایت هوایی ارائه می‌گردد. شخص هدایت‌کننده، موظف است که پیش از شروع عملیات پرواز، از هر گونه سلامت پهپاد اطمینان ایجاد نماید.

 

یکی از قوانین استفاده از پهپاد غیرنظامی در آمریکا: هدایت‌کننده باید دارای حداقل سن 16 سال بوده و گواهینامه هدایت از راه دور را داشته باشد که پس از قبولی در آزمون دانش هدایت هوایی ارائه می‌گردد

 

 

 

انگلیس

طبق اعلام اداره هوایی انگلیس (CAA)، هواپیماهای 20 کیلوگرمی و کمتر تحت پوشش بندهای 166 و 167 «قانون کاوش هوایی» این کشور قرار می‌گیرند. پهپادهای مجهز به دوربین، مجاز به پرواز در فضای 150 متری انباشته و در فضای 50 متری پیرامون فرد و وسیله نقلیه‌ای که در کنترل شخص هدایت‌کننده قرار ندارند، نیستند.

 

هند

سازمان عمومی هوایی هند (DGCA) در پی ثبت همه پهپادهای درون‌شهری و صدور مجوز برای عملیاتی کردن آنهاست. این دفتر، راهبردهای پیش‌نویس عملیات پرواز پرنده‌های بدون سرنشین را در ماه می آماده کرد. در این پیش‌نویس 8 صفحه‌ای از سهامداران خواسته شده تا قبل از انتشار نسخه نهایی، هرگونه نظر و پیشنهاد خود را ارائه دهند.

چین

چین، پس از وقوع چند حادثه و تاخیر در پرواز هواپیماهای تجاری، اقدام به نظام‌مندسازی پرنده های بدون سرنشین کرد. تمامی پرنده‌های بدون سرنشین باید در اداره امور مدنی این کشور ثبت شوند و هدایت‌کنندگان باید پیش از عملیات پرواز، طرح‌های خود را به طور کامل ارائه دهند. پهپادهای بین 25 تا 150 کیلو نیاز به کسب مجوز دارند. در حال حاضر در چین، پهپادها از هر گونه جابجایی بسته‌های مختلف در نقاط پرجمعیت منع شده‌اند. «گروه صنعت هوایی چنگدو» (CCAC) در سال 2016 یک بار دیگر قوانین مربوط به دسته‌بندی پهپادها را بررسی و 7 نوع پهپاد در داخل کشور چین را اعلام کرد.

 

در حال حاضر در چین، پهپادها از هر گونه جابجایی بسته‌های مختلف در نقاط پرجمعیت منع شده‌اند 

 

 

 

 

ژاپن

این کشور در اواخر سال 2015 اقدام به وضع قوانین و نظام‌مندسازی تحت نظر «شورای هوایی مدنی» (CAB) کرد. در ژاپن، برای این امر فارغ از نیت و هدف، وزن و اندازه، نیاز به اخذ مجوز جهت پرواز پهپاد در شرایط ذیل است: پرواز در 150متر بالاتر از سطح زمین، اطراف فرودگاه‌ها، و بر فراز مناطق پرجمعیت. هر گونه پرواز پرنده‌های بدون سرنشین باید در روشنی روز و در دیدرس صورت بگیرد.

 

استرالیا

«اداره امنیت پرواز مدنی» (CASA) استراالیا در سپتامبر 2016 برنامه‌ای بدین شرح اعلام کرد: پهپادهای کمتر از 2 کیلوگرم قادر به پرواز بدون مجوز اما همراه با محدودیت‌هایی هستند: اجازه پرواز بیش از 400 پا و در فضاهای جمعیت‌دار را ندارند؛ باید در روشنی روز و در دسترس دید به پرواز درآیند؛ و دست کم باید تا 30 مایل از افرادی که به عملیات پرواز ربطی ندارند، فاصله داشته باشد؛ در رابطه با پهپادهای بزرگتر هم نیاز به اخذ گواهینامه از CASA‌ است.

 

یکی از قوانین استفاده از پهپاد غیرنظامی در استرالیا: پهپادها باید در روشنی روز و در دسترس دید به پرواز درآیند؛ و دست کم باید تا 30 مایل از افرادی که به عملیات پرواز ربطی ندارند، فاصله داشته باشد

 

 

 

 

 

 

پهپادها فرصتی طلایی برای ایران که نباید به تهدید تبدیل شوند

کاربرد غیرنظامی پهپادها در مقایسه با کاربردهای نظامی این فن‌آوری، بازار بسیار گسترده‌تری دارد و باید اذعان کرد که پتانسیل این بازارها بسیار عظیم و تا حد بسیار زیادی دست‌نخورده باقی مانده است. اکنون گردش مالی بازار جهانی پهپادها، بیش از ۲ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و انتظار می‌رود تنها ظرف ۱۰ سال آینده حجم گردش مالی در بازار جهانی پهپادها به رقمی حدود ۱۵ میلیارد دلار برسد. توانایی این بازار برای تحقق بخشیدن و دستیابی به چنین پتانسیلی تا حدی به قوانین و مقررات وابسته است.

 ظرف ۱۰ سال آینده حجم گردش مالی در بازار جهانی پهپادها به رقمی حدود ۱۵ میلیارد دلار برسد؛ توانایی این بازار برای تحقق بخشیدن و دستیابی به چنین پتانسیلی تا حدی به قوانین و مقررات وابسته است

 

ترکیبی از عواملی چون گسترش روزافزون این فن‌آوری و تعداد پهپادها، استفاده و کاربردهای نظامی، کاربردهای تروریستی و همچنین کاربردهای گسترده غیرنظامی این پهپادها در آینده، عرصه پیچیده‌ای را در زمینه حریم هوایی ایجاد خواهد کرد که خود مستلزم درک عمیق نسبت به این موضوع و تجزیه‌وتحلیل‌هایی به منظور ایجاد راه‌حل در زمینه‌های نظامی و غیرنظامی است که باید منجر به تدابیر و قواعد سخت گیرانه‌ای برای حفظ امنیت فضای ایران شود.

 

 برخی از پایگاه‌های تجارت الکترونیکی در جهان هم اکنون از پهپادها برای رساندن کالا به دست مشتری استفاده می‌کنند. بنابراین وضع قوانین امنیتی روشن، فقط برای محافظت از مراکز صنعتی و حریم شخصی مردم نیست، بلکه به بازار صنعت پهپاد هم کمک شایانی می‌کند

 

 

اکنون که پهپادها کاربردهای غیرنظامی بی‌شماری دارند، به همین دلیل ایران هم نباید از منافع بالقوه این بازار و مزایای سودآور کاربرد غیرنظامی پهپادها صرف‌نظر کند، اما اگر ایران به دنبال بهره‌برداری بیشتر در این زمینه و کاهش خطرات ناشی از گسترش و پیشرفت در این زمینه هست، باید قوانین و مقررات خاصی را مد نظر قرار دهد و سیستم‌ها و راهکارهای جدیدی را ایجاد و آنها را به کار ببندد.

برای مثال پهپادها در آینده نزدیک کار نقل و انتقال را متحول می‌کنند؛ برخی از پایگاه‌های تجارت الکترونیکی در جهان هم اکنون از پهپادها برای رساندن کالا به دست مشتری استفاده می‌کنند که برای مناطق دور از دسترس بسیار مفید است. بنابراین وضع قوانین امنیتی روشن، فقط برای محافظت از مراکز نظامی و هسته‌ای و حریم شخصی مردم نیست، بلکه به بازار صنعت پهپاد هم کمک شایانی می‌کند.

 

 الگوگیری از پلیس هلند که برای شکار پهپادهای غیرتجاری ناشناس از عقاب‌هایِ مخصوص، جهت شکار آنها استفاده می‌کند، می‌تواند یکی از چندین راه حل تکنولوژیکی و غیرتکنولوژی برای ایران باشد

 

 

ایران با استفاده از راه‌حل‌های مختلف مانند الگوگیری از پلیس هلند که برای شکار پهپادهای غیرتجاری ناشناس از عقاب‌هایِ مخصوص، جهت شکار آنها استفاده می‌کند، تا راه‌حل‌های تکنولوژیکی خاص را ایجاد و اتخاذ نماید تا بتواند از مزایای اقتصادی حاصل، بیشترین بهره‌برداری را انجام داده و در عین حال میزان خطرات و تهدیدات ذاتی این تغییر روندها را به کم‌ترین میزان ممکن برساند.